Weerstation Utrechtse Smeetoren

Een bord en een fundatiesteen uit de 12e eeuw
aangebracht in het trottoir roepen herinneringen op aan
de Smeetoren, die tussen 1145 en 1854 in de Utrechtse
stad stond. De forse rechthoekige Middeleeuwse stads-
verdedigingstoren bij de Lange Smeestraat, die tot de
oudste serie waltorens van Nederland behoort, kent ook
een meteorologische geschiedenis. Onderzoeker Petrus
van Musschenbroek (1692-1761), hoogleraar aan de
Universiteit Utrecht, deed er tussen 1725 en 1740
weerkundige waarnemingen. Op de Smeetoren was al
in 1642 een sterrenwacht ingericht met een koepel een
draaibaar dak met luik voor de telescopen van de
Utrechtse Universiteit. De meteorologische waar-
nemingen van Petrus van Musschenbroek, die hij in
1740 in Leiden voortzette, zijn van historisch belang.
Van Musschenbroek was grondlegger van de moderne
meteorologie. Zijn belangstelling had hij mede te danken
aan zijn leraar, medicus Herman Boerhaave die
interesse had in het verband tussen het weer en ziektes.
Voor nader onderzoek wilde Van Musschenbroek waar-
nemingen doen liefst op meer plaatsen tegelijk. Zo kon
hij vaststellen of bepaalde periodes te warm, te koud,
te droog of nat waren. Door de gegevens te koppelen
aan epidemische ziektes kon een eventueel verband
worden aangetoond. Hij stimuleerde zijn studenten tot
het doen van weerkundige waarnemingen, waarmee het
eerste meetnet in ons land een feit was. Hij ging als een
echte wetenschapper te werk met nauwkeurige
beschrijvingen van de instrumenten die hij gebruikte en
de opstelling daarvan.

Drie keer per dag kijkt hij naar de wolken en leest hij
zijn instrumenten zoals de thermometer, barometer en
regenmeter af. De windrichting leidt hij af uit vlaggen en
wimpels, weerhanen op torens en de trekrichting van
lage wolken. De windkracht ontleent hij aan de
omwentelingssnelheid van molenwieken waarvoor hij
een windschaal bedenkt. Hij ziet ook kans uit het geluid
dat de wind maakt informatie af te leiden over de
windsnelheid. Van Musschenbroek meent dat angina,
verkoudheid en allerlei ziektes heel goed met het weer
in verband zijn te brengen. Zijn grote betekenis voor de
meteorologie blijkt ook toen hij op later leeftijd als één
van de eersten met vliegers de temperatuur op
honderden meters hoogte onderzocht. De Utrechtse
Smeetoren staat symbool voor de geschiedenis van
weer- en sterrenkunde in ons land. Bij de tornado die in
1674 de Utrechtse Dom deels verwoestte liep ook de
Smeetoren zware schade op. Toen in 1830 werd
begonnen met de sloop van de stadsmuren bleef de
toren eerst nog gespaard. Nadat in 1853 de sterren-
wacht werd overgebracht naar het bastion Zonnenburg
werd de Smeetoren in 1854 gesloopt. De Utrechtse
Sonnenborgh werd toen ook de plek waar het KNMI
begon. De oprichter van het KNMI, de bekende
meteoroloog Buys Ballot, heeft in de laatste jaren van
de toren tussen 1839 en 1843 zijn hoogleraar Prof.
van Rees geassisteerd bij het doen van
waarnemingen op de Smeetoren.


KNMI / Weer Servicedienst Leeuwarden/Wytgaard